Monumenten van middeleeuwse welvaart
Twee monumentale middeleeuwse hoofdkerken, vlak bij elkaar in het centrum van Enkhuizen. Het zijn de de Zuider- of Sint Pancraskerk en de Wester- of Sint Gommarus kerk. Beide even fraaie hallenkerken, maar terwijl de toren van de Zuiderkerk zijn rol speelt in het silhouet van Enkhuizen, valt de torenloze Westerkerk in dit stadsbeeld enigszins weg. Dat ze zo dicht bij elkaar staan, is volgens middeleeuwse opvattingen niet zo bijzonder. De grote welvaart van de stad door zeevaart, handel en haringvisserij liet het toe.
Maar er speelde nog iets anders. Enkhuizen kende vanouds twee woonkernen: een in de westelijke agrarische ‘boerenhoek’, het Gommerkerspel, en een tweede aan de waterkant. Maar de laatste werd als gevolg van de Sint Elizabethsvloed van 1421 voor een deel weggeslagen. De bewoners moesten verhuizen en het buitendijks geraakte kerkje verdween.
De Zuiderkerk werd naast de bestaande Sint Pancraskapel gebouwd als parochiekerk van het oude, deels in zee verdwenen Enkhuizen. Het is een laatgotische tweebeukige kerk met diverse aanbouwsels en een 75 meter hoge toren die stevig op een zandplaat is gebouwd. De gelijkenis met de Domtoren van Utrecht, de O.L.-Vrouwetoren van Amersfoort en de Cunera van Rhenen is frappant.
De kerk zelf staat op vrij slappe aangeplempte gronden. Dat betekende eeuwenlang vragen om moeilijkheden. De bouw, die begon kort na 1422, heeft lang geduurd. Zo rijk als de toren is voorzien van natuursteen en gotische versieringen, zo sober is de architectuur van de kerk zelf. Toch is een bezoek de moeite waard. Een hallenkerk heeft altijd een geweldige ruimtewerking. Maar juist door al de latere aanbouwsels zijn er verschillende fraaie doorkijkjes.
De kerk heeft een mooie 17de-eeuwse preekstoel, een beroemd 17de- en 18de-eeuws orgel en realistische grafzerken waarover bizarre verhalen de ronde doen.
Bekend is ook het epitaaf (grafschrift) van de beroemde 17deeeuwse arts-verzamelaar Rutger Paludanus, wiens librije (boekerij) in de Westerkerk wordt bewaard. Een aantal muurschilderingen vormt de glorie van de Zuiderkerk en dan met name de beschilderde gewelven van de twee beuken. Ze dateren uit 1484, de maker is onbekend.
Elke beuk heeft over een lengte van negen traveeën tweemaal elf voorstellingen, parallelle series uit het Oude en Nieuwe Testament. Zo is aan de noordzijde in de noorderbeuk Jezus’ Intocht in Jeruzalem te zien met daar tegenover aan de zuidzijde Davids Intocht in diezelfde stad. Hetzelfde schema in de zuidbeuk: aan de noordzijde is daar Jezus’ Hemelvaart afgebeeld met er tegenover de hemelvaart van de profeet Elia in een vurige wagen.
Gommerkerspel
De Wester- of Sint Gommaruskerk was vanouds de parochiekerk van Gommerkerspel. Enkele rijkversierde portalen van voor de Reformatie vallen onmiddellijk op. Maar een echte toren is er nooit van gekomen, al moet dat wel de bedoeling zijn geweest. Het werd een weinig charmant houten klokhuis op een stenen voet.
Maar dan het inwendige. Slanke natuurstenen zuilen dragen de gewelfbogen. De fraai gesneden preekstoel uit 1567 en de iets oudere orgelkas zijn op zich al een bezoek waard. Heel bijzonder is de librije, de boekerij uit ongeveer 1614, volgens de verhalen aangeschaft en ingericht door Paludanus. Het pronkstuk is het koorhek van 1542. Schitterend snijwerk en een prachtig voorbeeld van de vroege Renaissance in Noord-Nederland. De oorspronkelijke koperen spijlen zijn in 1572 weliswaar omgesmolten voor de strijd tegen de Spanjaarden, maar het houtsnijwerk is behouden gebleven. Aan de afbeeldingen van Jezus, Mozes en de vier Evangelisten is duidelijk te zien dat de maker op de hoogte was van het werk van Michelangelo.
In de Westerkerk worden geen diensten meer gehouden, in de Zuiderkerk nog wel. Stichting Cultuurcentrum De Wester exploiteert de kerk voor diverse doeleinden, zoals beurzen, muziekfestivals en als trouwlocatie.
