Geschiedschrijving » Westfries Biografisch Woordenboek (WBW)

Balk, Willem (1871-1931)

Oprichter veiling Bangert & Omstreken te Zwaag

Willem Balk, zoon van Wouter Balk en Aaltje Ruyter, wordt op 7 december 1871 geboren in Zwaag. Rond 1900 is hij een jonge fruitkweker met ‘visie’, die aan het begin van de twintigste eeuw op een bedrijf van drie hectare vele soorten fruit kweekt en een paar kassen heeft laten bouwen. Die visie van Willem Balk op de toekomst van de fruitteelt leidt hem in 1909 naar de rol van oprichter en eerste voorzitter van de veiling Bangert & Omstreken (B&O) in Zwaag. Ook behaalt hij de diploma’s leraar fruit- en groenteteelt.

Dorpsstraat 304 in Zwaag, tegenwoordig een gemeentelijk monument, is de plek waar in 1899/1900 de tuinderswoning ‘Pomona’ (vernoemd naar de Romeinse godin van fruit en tuinen) wordt gebouwd. Dat gebeurt in opdracht van Hendrik Rol, hoofdonderwijzer in Abbekerk. De woning is bestemd voor zijn dochter Judina en haar man Willem Balk, die na hun huwelijk in 1893 in Zwaag zijn gaan wonen. Het echtpaar Balk krijgt twee kinderen, Hendrik en Catharina.

Café De Bessentuin.

Vele soorten fruit
Op de grond bij zijn woning oogst Willem Balk vele soorten appels, peren, pruimen en bessen. Hij is een van de vele fruittelers in het gebied Bangert en omstreken, dat nog tientallen jaren wijd en zijd bekend zou staan om zijn prachtig bloeiende boomgaarden in het voorjaar. In combinatie met de twee druivenkassen, vermoedelijk de eersten in Westfriesland, vormt het bedrijf van Willem Balk als het ware een proeftuin.
Hij timmert aan de weg in de hele regio, ziet dat er voldoende afzet is voor de producten van de fruittelers, maar het mankeert in zijn ogen aan rechtvaardige prijzen. De ondernemers ‘verdienen’ beter voor de kwaliteit die zij leveren.

‘Hoornse boot’
Volgens de gewoonte van toen, geven de tuinders in goed vertrouwen hun producten mee met de ‘Hoornse boot’. Daarmee reizen schippers-handelaren van Hoorn naar Amsterdam om met een paar makelaars aldaar de prijzen af te spreken. De betrokken tuinders komen een keer per jaar op uitnodiging in Amsterdam. Zij worden dan onthaald op een feestelijk diner met een goed glas wijn… en ze krijgen er hun uitbetaling.
De makelaars houden hun percentage in op de verdiensten, waardoor het fruit feitelijk weinig opbrengt. Verkoop ‘in çonsignatie’ wordt deze handelswijze genoemd. Hierbij krijgen de tuinders vaste, van tevoren afgesproken – vaak lage – prijzen betaald. Met dit bedrag moeten ze weer een heel jaar zien te overbruggen.
Als de producten later bij verkoop aan de consumenten veel geld opleveren, is het bedrag dat naar de telers gaat een lachertje. Dat ze dan op een feestelijke maaltijd worden getrakteerd, is niet meer dan een zoethoudertje.

Huize Pomona in Zwaag (circa 1922).

Rechtvaardige prijzen
In de visie van Willem Balk kan het anders en beter met rechtvaardige prijzen voor de producten van de tuinders. Hij mobiliseert tuinders in heel het oosten van Westfriesland om een systeem van de grond te krijgen waarbij de tuinoogsten geveild worden in de dorpen zelf. Balk snapt dat de tuinders per dag wilden weten wat hun producten waard waren en het veilen voorziet daarin. Eerst gebeurt dat nog provisorisch. Wat betreft ‘Bangert & Omstreken’ is de basis gelegd met veilingen bij café ‘De Bessentuin’ aan de Wijzend in de Bangert, waar bessen en ander fruit ook gemakkelijk per schuit over het water aangevoerd kunnen worden. Onder leiding van Willem Balk worden daar vanaf juni 1907 elke woensdag ‘voorverkoopdagen’ gehouden. Kooplui worden uitgenodigd om op die dagen naar het dorpscafé te komen waar de aangeboden oogstproducten mondeling worden afgeslagen.

Vereniging ‘Algemeen Belang’
Hij richt de vereniging ‘Algemeen Belang’ op als voorloper van wat later een echte coöperatie zal worden. Want Willem Balk streeft – met reeds diverse veilingen in Westfriesland als voorbeeld – naar een coöperatieve veiling met mijnklok, statuten en regels waar aanbod en vraag bij elkaar komen. De voor de hand liggende plek voor zo'n veiling is nabij een van de spoorlijnen die Westfriesland inmiddels doorkruisen en goedkoop transport van de tuinbouwproducten mogelijk maken.
In december 1907 stelt Willem Balk voor dagelijkse veilingen te gaan houden onder de naam ‘Bangert en Omstreken’. Vanwege de spoorweghalte in Blokker probeert hij die gemeente te interesseren voor zijn plan. Maar om van die halte een station van te maken, waar groente en fruit aan- en afgevoerd kunnen worden, moet er een apart stuk spoorlijn worden aangelegd. Blokker is niet bereid tot die investering. In Zwaag vindt hij wel gehoor, aanvankelijk wordt er geveild in een tent naast de spoorlijn, daarna wordt er een houten loods neergezet.
In 1908 is nog geprobeerd Blokker en Zwaag in één veilingvereniging samen te brengen, maar dat streven strandt al snel. Blokker vormt eerst nog een aparte afdeling binnen B&O, maar gaat dan in 1909 verder met een eigen veiling in Westerblokker.

Foto gemaakt in de mijnzaal van de veiling. Tweede van links met snor Willem Balk en rechts naast hem burgemeester Dibbits.

‘Dagelijksche veilingen’
Op 31 juli 1909 wordt in de Enkhuizer Courant aangekondigd: ‘Het Bestuur der VEILING-VEREENIGING ‘Bangert en Omstreken’ maakt bekend dat de dagelijksche veilingen aan het station Zwaag, te beginnen met MAANDAG 2 AUGUSTUS, zullen aanvangen te ½ 4 uur. Namens het Bestuur, J. ZWAAN, Secr.’

Aanvankelijk zijn de handel en de tuinders nog niet erg enthousiast, maar toch stijgt de omzet snel. Vanaf 1912 wordt behalve fruit ook groente geveild. In dat jaar schaft de veiling ook een afmijntoestel en eigen veilingfust aan. Een groot deel van het jaar zijn maandag, woensdag en vrijdag de gebruikelijke veilingdagen. Tijdens de top-aanvoerperiode in de zomer wordt er dagelijks geveild.
De Eerste Wereldoorlog pakt gunstig uit voor de export van groenten en fruit. Het neutrale Nederland is het enige buurland dat zijn producten naar Duitsland kan uitvoeren. Willem Balk, betrokken bij diverse landelijke fruit- en veilingorganisaties, is niet alleen een expert op het gebied van fruit en een fervent promotor van de coöperatiegedachte, hij ziet ook dat de oorlogsjaren tussen 1914 en 1918 nieuwe kansen bieden aan boer en tuinder voor het grootschalig leveren van fruit, groente en graan aan de Duitsers.

Heikele kwesties
Wanneer de stichter van veiling B&O in 1920 terugtreedt als voorzitter, liggen er nog diverse heikele kwesties te wachten op oplossingen, zoals de vraag of handelaren ook bestuurslid van de veiling mogen zijn en of tuinders al dan niet verplicht moet worden hun producten ter veiling aan te bieden.
In zaal Baltus te Zwaag neemt Willem Balk op 11 maart 1920 afscheid van zijn organisatie. In verband met zijn huiselijk en zakelijk leven en vanwege de toekomst van B&O heeft hij dit besluit genomen. Het valt hem hard, maar het valt niet te veranderen, aldus Balk, die hoopt dat de bloei van de veiling verder mag toenemen: „Het kindje is geboren, kan lopen en is de luier ontwassen; mag het groeien tot een kerel als een boom.” Tijdens de bijeenkomst wordt de scheidende voorzitter tot eerste ere-voorzitter benoemd.

In de jaren na zijn afscheid van B&O wordt hij onder meer nog leraar in Hoorn, lid van Provinciale Staten en voorzitter van de Provinciale Commissie van Veilingen in Noord-Holland. Willem Balk overlijdt, nog geen zestig jaar oud, op 13 juli 1931 in Alkmaar.

Plaquette Willem Balk aan de voorgevel van het vroegere veilinggebouw.

Bronnen:
‘Veiling Bangert & Omstreken en de tuinders van Zwaag (1909-1983)’, uitgave van Stichting Historisch Zwaag (2019).

Zie ook:
‘In Memoriam Willem Balk Wz’ (Nieuwe Hoornsche Courant, 18 juli 1931).

Video: Veiling Bangert en Omstreken dl 1.

Gegevens aangeleverd door: Ben Beemster te Breda. Bewerkt door: Peter Smit te Alkmaar, met dank aan Stichting Historisch Zwaag (2021).

Ach Lieve Tijd
4: Westfriezen en hun steden